Азиз Положани има големо искуство во процесот на реформите во образованието. Од 1998 до 2002 година беше пратеник, а во периодот 2002-2006 го водеше Министерството за образование. Во последните години беше ректор на Универзитетот „Маjка Тереза“ во Скопје.
Според него, единствената стратегија за развој на образованието што поминала во Парламентот со широк партиски консензус е онаа за 2005-2015 година.
„Тоа е единствениот документ што поминал во Парламентот со поддршка на сите политички партии. Оттогаш имаме сегменти од мали – едногодишни до тригодишни стратегии. Тука јавноста не знае какви реформи се прават и што сакаме да постигнеме со образованието“, вели Положани, нагласувајќи ја потребата за долгорочна и надпартиска стратегија.
Професоре, кои се главните дефекти според вас што го спречуваат создавањето на квалитетен образовен систем?
Азиз Положани: Се направени многу анализи, има многу перспективи од страна на образовните експерти, професорите, има и меѓународни документи кои ги третираат тековите во образованието. Но, како што изгледа, главниот проблем е што тие документи никој не ги разгледува сериозно, не ги чита и не ги извлекува соодветните заклучоци кои можат да се искористат за образовните политики на највисоко ниво на организација на државата. Подолго време образованието е најголемиот губитник од транзицискиот период. Наследивме систем на образование од минатото и го оценивме како многу позитивен, додека ја заборавивме сегашноста. Толку многу го глорификувавме тоа минато што сега имаме проблем со промена на образовниот систем и едноставно ова чувство ги следи сите влади. Не е само министерот одговорен, не е само едно лице кое може да влијае или да го промени образованието. Потребен е проект и сеопфатен пристап. Ова значи вклучување на локалната и централната власт, како и на сите кои се фактори во образованието. Тука се родителите, наставниците, но и учениците, во зависност од возраста кога почнуваат да размислуваат самостојно. Образованието е толку многу занемарено што е тешко да се таргетира еден одговорен. Значи, ова е голем проблем со големи последици и со многу одговорни лица.
Зошто не може да се излезе од овој порочен круг на постојано повторување на дефектите?
Азиз Положани: Ќе ја повторам реченицата што ја кажав претходно – не се обидовме да направиме темелна трансформација во согласност со новите вредности што ги градиме и кон кои целиме во иднина. Тоа значи образование што е во согласност со демократско општество, општество со критичко размислување. Демократската мисла за промена произлегува од способноста на луѓето да размислуваат критички. Начинот на критичко размислување се всадува и негува во училиштето. Ние сѐ уште го имаме методот на учење кој не го негува критичкото размислување и сѐ уште го негуваме некритичкото размислување, со исклучоци, се разбира. Ги учиме учениците што треба да знаат, а не како да знаат. Значи, сѐ уште треба да ги држиме под контрола, затоа што така беше минатиот систем, давајќи им на учениците тоа што тие треба да го знаат, а не да ги учиме како да имаат критичко размислување, да читаат повеќе можни варијанти на една тема и на крај да имаат способност врз основа на критичкото размислување да изберат што е најодржливо, што е најразумно.
Го спомнавте критичкото размислување и ова прашање е тесно поврзано со ПИСА тестовите. Гледаме многу слаби резултати во меѓународните рангирања. Во што е проблемот?
Азиз Положани: Како во образованието, така и во општеството во целина, работите се поврзани. Но, образованието е основата што ја гради оваа поврзаност. Треба да се подготви концепт за учење што води кон синтетизирање на знаењето, што се постигнува преку критичко размислување. Кога станува збор за ПИСА, која ја подготвуваат земјите на ОЕЦД – значи околу 80 земји, тие ја изработуваат за да го оценат образовниот систем преку учениците. Односно, и преку наставниците, затоа што учениците се нивни производ – значи поврзаноста е тука. Според мое мислење, проблемот не е во тоа што нашите ученици знаат многу малку или толку малку колку што претендира ПИСА, туку тие не знаат да одговорат на начинот на кој бара ПИСА. Ова е затоа што тие се подготвени на начин што не се способни да воспостават врска меѓу знаењата. Слабите резултати на ПИСА покажуваат дека нашето образование не е на задоволително ниво. Јас бев министер за образование и многу често ги избегнувам овие екстремни констатации дека образованието наводно е уништено. Не верувам дека е така. Но, факт е дека не покажува задоволителни резултати и на нивото на очекувањата на генерациите за друга иднина. Затоа имаме вакви резултати на ПИСА. Нашиот образовен систем не е во согласност со она што го бара самиот документ на ПИСА, кој бара поврзаност на феномени, настани, за да се стигне до тоа знаење, со цел да можеш да го примениш на практика. Знаење кое не може да се примени се дефинира како функционална неписменост. Не дека не знаеш да пишуваш или не знаеш таблица за множење, туку дека не знаеш да го примениш тоа знаење. Тоа е нефункционално знаење. Значи, проблемот е најмногу и организациски и политички. Не во смисла на политизација, туку во смисла на образовни политики – што сакаме да постигнеме со образованието.
Да се фокусираме малку на високото образование. Колку сметате дека е спроведен Болоњскиот процес во Северна Македонија?
Азиз Положани: Во времето кога бев министер, јас го потпишав Болоњскиот процес. Нашата цел беше преку него да се усогласиме со европските модели на високо образование. Професорите сигурно знаат, но за јавноста ќе потсетам дека Болоњскиот процес за првпат бил замислен во 1998 година од неколку европски министри. Година подоцна, овој процес беше потпишан. Целта е да се создадат покомпетентни кадри и да се поврзе образованието со науката, да се отстранат пречките за мобилноста на студентите и професорите, да се признаат кредитите и дипломите, и така да се поттикне економскиот развој. Кога се потпиша процесот, ги имаше овие цели. Но, нашите земји не беа подготвени така да го разберат Болоњскиот процес. Бидејќи подразбираше внатрешни трансформации, особено на универзитетите, кои во името на автономијата ги одбиваа трансформациите, започнавме само механички да спроведуваме некои сегменти. На пример, поделивме еден предмет што беше три семестри на три предмети. Ќе го спомнам предметот анатомија, бидејќи сум лекар: анатомијата во нашето време беше предмет поделен во три семестри. Сега го поделија на „Анатомија 1“, „Анатомија 2“, „Анатомија 3“. Наместо да се оди кон подобрување на квалитетот, каде што ќе се зголеми и бројот на професори за соодветните предмети, ние само ги поделивме предметите, направивме по една книга за секој и рековме дека ја спроведовме Болоњата. Тоа не е Болоња. Болоњскиот процес е да внесеш претприемачки дух во процесот или компетентност, затоа што компетентноста е малку повеќе од знаењето. Да внесеш и култура, да внесеш и интеркултура, да го познаваш и другиот, да научиш како да живееш со другиот. Така, преку Болоњскиот процес, да постигнеме нов образовен систем кој полесно ќе се интегрира во европската културна целина. Овие беа суштинските цели. Напротив, ние го политизиравме системот, занимавајќи се уште со идентитетски прашања, кои се во спротивност со интеграциските процеси. Тоа донесе дивергенција меѓу целите на образованието во Болоњскиот процес и емоциите, културното наследство на луѓето со менталитет, кој сѐ уште е многу назад. Потоа имаше обвинувања дека Болоњскиот процес го уништува образованието. Тоа не е вистина. Менталитетите што не сакаа да се трансформираат го уништија Болоњскиот процес.
Да појасниме – има земји кои не го прифатија Болоњскиот процес, но тие беа во добра состојба во овој поглед и пред или без Болоња. Но, загрижувачки е фактот што нашиот образовен систем покажува знаци на слабост како резултат на менталитетите и управувањето надвор од целите што ги има образованието. Затоа се занимаваме повеќе со минатото отколку со иднината.
Како може да се премине од политички „импровизирани“ реформи кон реформи што се базираат на експертиза? Што треба да се промени?
Азиз Положани: Образовните политики во демократските системи не трпат партиски идеологии. Овие политики треба да значат меритократија, а не партиска лојалност. За жал, политиките од минатото веќе ги трансформираа и ги вградија во мозокот на нашата младина и нашите интелектуалци менталитети кои е тешко да се искоренат.
Кластерот 3 во процесот на преговори ги дефинира реформите што треба да се направат во образованието. И Кластерот 1 предвидува некои реформи во однос на мобилноста. Колку капацитети има Северна Македонија за да ги исполни овие стандарди според вашето мислење?
Азиз Положани: Процесот на интеграција е процес каде што до некаде се оди со квалитетни политики. Тоа е процес каде што понекогаш ви е дозволено да одите сами со сугестиите на Европејците, создавате стабилност, а потоа започнувате да создавате и стандарди, усогласувајќи ги законите кои се познати како „acquis communautaire“. Потоа треба да создадете европски вредности. Создавањето на европски вредности не само на хартија, туку и во пракса. Тоа ја подразбира фазата на преговарање – од кога ќе се отворат преговорите па сѐ до членство. Европската интеграција и исполнувањето на европските критериуми е општествен трансформациски процес. Треба да го направиме тоа за самите себе. Ние можеме да го најдеме нашето место и да придонесеме кон она што се нарекува европска култура.
Ја спомнавте вашата визија за образованието и реформите. Постојано се нагласува потребата од реформи, но досега немало јасна проекција што конкретно треба да вклучува овој процес на реформи. Можете ли да ни кажете од каде треба да започнеме?
Азиз Положани: Образованието е јавна работа, значи не е само владина работа. Уште помалку е на едно министерство. Образованието допира различни сфери на општеството, почнувајќи од политичкиот дел до родителите, наставниците и учениците. Тоа е сложен процес кој треба да се третира со многу грижа и праведност, секогаш зачувувајќи ги вредностите на образованието. За жал, малку е направено во овој поглед, а има и деградација. Ние ни треба долгорочна стратегија која ќе биде рамка за развојот на образованието. Треба да започнеме со оценување на тоа каде сме и зошто сме тука, да го разјасниме зошто треба да се промени образовниот систем и да го дефинираме целта каде сакаме да стигнеме. Реформите секогаш пропаѓаат затоа што имавме само една стратегија усвоена во Парламентот. Од 2005 до 2015 година имавме програма за развој на образованието на сите нивоа од предучилишно до универзитетско образование. Тоа е единствениот документ што поминал во Парламентот со поддршка на сите политички партии. Оттогаш имаме сегменти од мали едногодишни, дво- до тригодишни стратегии. Тука, кај нас, јавноста не знае какви реформи се прават и што сакаме да постигнеме со образованието. Потребно е итно владата да собере група компетентни луѓе од областа на образованието кои ќе подготват стратегија која би била усвоена во Парламентот со поддршка на сите политички партии. Кога се прави стратегија за образованието, тоа не се прави за три-четири години, туку барем за два владини мандати. Дури и кога ќе се смени владата, стратегијата продолжува да се спроведува. За ова е потребно и компетентно раководство на министерството, политичка волја на владата за да го поддржи овој сектор, бидејќи образованието има и други проблеми. Имаме проблеми кои сѐ уште не ги дискутираме. Проблемот со бројот на професори и бројот на ученици. Се затвораат нашите училишта. Што ќе стане со тие училишта, какво учење се создава во училиште каде што има пет ученици – еден во прва година, двајца во втора година, еден во трета година, ниту еден во четврта година? Како можеме да го подобриме квалитетот со овој систем? Имаме наставници кои, дури и по наша вина, не се на нивото на задачата. На некој начин треба да направиме транспарентен стратешки документ кој вклучува и учество на факторите на власта и опозицијата, универзитетите, но и експертите и граѓанското општество. Мислевме дека во демократија сѐ ќе процвета, но сега кога младината ни бега, дојдовме до ситуација каде што никој повеќе не ја дискутира прашањето на реформите во образованието.
Еден друг аспект е распределбата на буџетските средства за образованието. Тие треба да се трошат паметно, рационализирајќи го образованието на сите нивоа во функција на квалитетот. Во исто време, треба да се зголемат и финансиите за науката. Науката е она што го прави човекот покомпетентен.
Во многу дебати е нагласена потребата од усогласување на универзитетските наставни програми со пазарот на трудот. Постои несогласување, огромен јаз кој постојано расте. Како може да се надмине ова? Азиз Положани: Би било едноставна реторика да кажам како. Се знае како се прави тоа усогласување. Прво, треба компетентен педагошки кадар. Лаборатории исто така доволно и поврзаност меѓу оние што вработуваат, бизнисите и оние што произведуваат кадри, универзитетите. Нормално, потребни се и други правни мерки со кои ќе се стимулира оваа поврзаност. За високото образование е многу полесно, затоа што професорите се тие кои треба да предложат форми на соработка со економските фактори како што се стопанските комори. Меѓусебниот интерес ќе ја создаде оваа поврзаност, бидејќи „There is no free lunch“ како што рече Фридман.
Што треба да направиме за образованието да биде одржливо и да се постигне успех на долг рок? Азиз Положани: Одржливото образование бара мултидимензионален пристап. Прво, мора да се започне со сериозна и долгорочна стратегија која ќе биде усвоена со поддршка на сите релевантни општествени фактори. Потоа, треба да се фокусираме на наставниците, затоа што тие се клучни за квалитетот на образованието. Без компетентни наставници, нема да има квалитетно образование. Конечно, треба да се обезбеди соодветно финансирање и ресурси за да се поддржи наставата и истражувањето на сите нивоа на образовниот систем.
Извор: KDP.mk