Gordan Georgiev është një kuadër që vjen me përvojë studimesh nga jashtë shtetit. Ai është president i Organizatës Joqeveritare FRP, e cila tashmë si organizatë udhëheqëse po implementon një projekt mbi reformat në sistemin arsimor. Georgiev në një intervistë ekskluzive për KDP.MK e observon në mënyrë kritike gjithë trajektoren e arsimit në Maqedoninë e Veriut. Gjithë defektet në sistemin arsimor ai i sheh te mungesa e një analize dhe strategjie transpartiake dhe te keqpërdorimet politike që gjithnjë kanë ndodhur në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës. Qasja afatgjate, thotë Georgiev, është çelësi në arsim. “Jo rastësisht shtetet e mëdha, shtetet demokratike, shtetet më të zhvilluara skandinave kanë trupa specialë që përgjatë vitit i revidojnë, ose kushtimisht thënë i korrektojnë strategjitë, por strategjia është po e njëjta dhe mbetet si e tillë për 10-20 vjet”, thotë ai. Po tregohet, thotë ai, që bota globale akoma bazohet në dije, dhe jo në çfarëdo dije, por në dije specifike, që është e ndërlidhur me tregun e punës. Në intervistën për KDP.MK, ai flet edhe për produksionin e madh të diplomave, që në thelb janë devalvuar në nivel dijeje, për procesin e Bolonjës si dhe për zgjidhjet e qëndrueshme për një reformë substanciale në sistemin arsimor.
Cilat janë defektet kryesore që e pengojnë arsimin e lartë cilësor në Maqedoninë e Veriut?
Gordan Georgiev: Kjo është një çështje e madhe! Çështja është se nga të fillojmë për defektet. Bëhet fjalë, edhe pse duket flluskë, për zgjidhje sistemore, në vendosjen e sistemit, i cili në vitet 90-ta ishte vendosur si trashëgimi nga ish Jugosllavia. Dhe, kjo, u tregua si e pamjaftueshme, jo vetëm për momentin , që ishte i rëndësishëm, por edhe për shkak të reformave të reja që i kërkonte BE-ja dhe përgjithësisht konteksti i ri arsimor global. Maqedonia nuk arriti të gjendet në këtë nivel. Mbi të gjitha, nëse duhet të theksoj defektet e mëdha është se nuk kemi plan, si shtet, si elita politike, që vijnë dhe shkojnë nga pushteti. Ne nuk kemi plan si ta zhvillojmë sistemin arsimor. Dhe çfarë ndodh? Vjen një ministër, një garniturë në pushtet dhe thotë unë e dua këtë koncept. Shkojmë me këtë koncept. Mbaron mandatin katërvjeçar, vjen ministër i ri, dhe thotë ne do të bëjmë koncept të ri. Arsimi, shëndetësia, socialja janë çështje themelore për një shtet, shtyllat. Këto nuk duhet të jenë temë të qëndrimeve partiake. Duhet në shtet, elitat politike, në nivel partish, në nivel ekspertësh, të merren vesh për një marrëveshje që nënkupton që kjo është kjo. Sepse me çdo ministër të ri kemi reformë të re, sepse e dimë që në ministri ka një deng strategjish që janë në sirtarë, dhe ndonjë i nxjerrë në bazë të nevojës dhe i vendos mbi tavolinë, dhe përpilon të reja.
Gjëja e parë mbetet që të bëhet një analizë transpartiake, dhe të merren vesh partitë maqedonase dhe shqiptare, se kjo analizë do të jetë shtylla bartëse e reformave. Kjo deri më tani nuk është bërë dhe të gjithë i ikim kësaj. Frikësohem se edhe pushteti i ri nuk do ta bëj. Kjo do të thotë një arsim i lartë, tash që po flasim për momentin, i bazuar në kualitet, sepse ju thatë se defekti kryesor është në kualitet. Pse kualiteti? Për mesatare kemi studentë më të dobët që regjistrohen, për mesatare kemi studentë më të dobët që kryejnë dhe marrin diploma, jo vetëm në deridiplomike, por edhe në master dhe studime të doktoratës, diploma që në tregun e punës vlejnë vetëm si një copë letre, por që nuk prodhojnë dije, dhe kemi një inernitet të kuadri akademik. Në njërën anë kemi kuadër akademik në universitet private, që paguhet aq sa paguhet, relativisht pak paguhet, me një ambicie të caktuar ta zgjerojë dijen, por edhe me idenë e universiteteve private që të prodhojnë sa më shumë diploma, që të jem i butë. Çështja e dytë, te universitetet shtetërore, kemi studime të disperzuara, që vijnë nga koha e Gruveskit, që bënë destruktivitet total në sistemin arsimor. Krijuan shumë punkte që nuk japin kualitet, ndërsa prodhojnë diploma. Kur dilni ju me këtë diplomë në tregun e punës, një që ka një diplomë dhe dije, jeni në të njëjtin nivel. Punëdhënësi, sidomos nëse lidhet partiakisht, do t’iu njoh nëpërmjet një linje tjetër, jo nëpërmjet linjës akademike dhe të dijes. Kjo që them nuk është punë e vogël, këto nuk janë tema të vogla, këto janë tema të mëdha. Por, ne patjetër të ulemi. Maqedonia vonohet në të gjitha rangimet e arsimit kualitativ.
Pse nuk mund të dilet nga ky rreth vicioz i përsëritjeve të vazhdueshme?
Gordan Georgiev: Unë mendoj, e thashë këtë, mendoj se tema afatgjate e reformave është marrëveshja afatgjate se do ta bëjmë këtë në 10-15 vitet e ardhshme dhe se nuk do të lëvizim majtas-djathtas nga kjo. Çdo ministër i ri do ta trashëgojë nga ministri paraprak se deri ku ka mbërritur reforma dhe që me korrektime të vogla do ta vazhdojë këtë drejtim dhe jo të fillojmë nga e para. Dhe tash çfarë është problemi? Ministria e Arsimit është një ministri e rëndësishme, dhe tash flasë edhe nga aspekti partiak-politik, mobilizon njerëz, ka ndikim dhe partitë shpesh e shohin si plaçkë për tërheqjen dhe mobilizimin e bazës partiake, kontroll të procesit, dhe jo si mundësi për t’u reformuar procesi. Për këtë them, qasja afatgjate është çelësi në arsim. Jo rastësisht shtetet e mëdha, shtetet demokratike, shtetet më të zhvilluara skandinave kanë trupa special që përgjatë vitit i revidojnë, ose kushtimisht thënë i korrektojnë strategjitë, por strategjia është ajo dhe mbetet si e tillë për 10-20 vjet.
Gjatë tërë kohës shënohen rezultate të dobëta në rangimet ndërkombëtare. Ku qëndron problemi sipas jush?
Gordan Georgiev: Problemi është pjesë e gjithë asaj që thashë më parë, por kemi problem edhe me ikjen e trurit. Dhe kjo bëhet relativisht problem serioz. Nëse pajtohemi që në këto pesë, njëzet, tridhjetë vitet e fundit, njerëzit largohen nga Maqedonia, maqedonas, shqiptarë, turq, për punë, edhe atë për punë që nuk është e kualifikimit të lartë, tash fëmijët e mirë, studentët e mirë, menjëherë, ose pas mbarimit të shkollës së mesme shikojnë të largohen nga vendi. Ose pas fakultetit të shkojnë diku që ta thellojnë dijen në Evropë. Për fat të keq Evropa nuk ndalon, sepse ju e shihni, Sllovenia, Gjermania, shtet tjera tashmë kanë programe për tërheqjen e studentëve maqedonas, d.m.th më të mirët kanë mundësi ose për punë ose për vazhdim të studimeve dhe ata i mbajnë. Dhe shihni paradoksin, ne i arsimojmë fëmijët nga shkolla fillore, e mesme, fakulteti dhe magjistratura, krijojmë kushtimisht produkt për tregun e punës, dhe pastaj shkojnë pa asnjë gjurmë për t’u kthyer.
Sa është i konsoliduar dhe sa po zbatohet Procesi i Bolonjës në Maqedoninë e Veriut?
Gordan Georgiev: Kishe rezistencë nga komuniteti akademik, para së gjithash nga universitet shtetërore, para kësaj të themi që Procesi i Bolonjës është larg të qenit i përsosur. Tash në Evropë diskutimet mbi Procesin e Bolonjës janë nëse i ka përmbushur pritjet. Po, mobiliteti është një nga punët vendimtare që solli shumë në aspektin e komunikimit, zhvillimit të aftësive, dijeve të studentëve përgjatë gjithë Evropës, por lloji i arsimit që ofrohet mund të problematizohet. Ky nuk ishte rasti të ne, te ne kemi “xhepa” konservativ të universiteteve, që nuk duan të jenë pjesë e kritereve të këtij lloji. Dhe kjo krijon problem, rezistencë. Nëse ju nuk e filloni procesin, nuk e përvetësoni, nuk e inkorporoni në punën tuaj, kot janë ligjet. Procesi i Bolonjës nuk do të funksionojë në terren. Vetëm mobiliteti, nëse e shohim edhe në aspekt të nostrifikimit të diplomave, tek ne është harruar sikur të ishim në vitet e 80-ta të shekullit të kaluar. Procesi burokratik aq shumë ka hyrë në këtë procedurë. Unë jam një nga ata shtegtarët që jam kthyer nga studimet në Francë dhe Angli, që duhej të nostrifikoja diplomat dhe kjo ishte një rrugë ferri, sepse shkoni nga një zyrë në tjetrën, iu kërkojnë dokumente, njërin dokument, tjetrin. Kjo në Slloveni, me të cilën mund të bëjmë një komparacion në bazë të madhësisë dhe kapacitetit me Maqedoninë, bëhet shumë thjeshtë. Pra, këto janë sisteme kompjuterike, të informacionit që menjëherë i njohin diplomat prej nga vijnë dhe nuk keni nevojë për një golgotë të këtillë burokratike. Dhe nuk janë fajtor njerëzit që punojnë aty. Kjo është çështje e menaxhimit të ministrisë nga ana e funksioneve drejtuese të ministrisë. Unë frikësohem se ka motive të rëndomta për mosfunskionimin e mobilitetit dhe nostrifikimit, sepse ka njerëz në institucione të ndryshme, jo vetëm në ministri, që e mbajnë këtë si një lloj praktikimi të fuqisë në mikro-nivel. Dhe kjo është problem, disa nga këto njerëz janë të aftë dhe mund të jenë të dobishëm në lehtësimin e procesit, por kjo nuk është bërë për shkaqe të ndryshme.
Si të kalohet nga reformat “politike” në reforma që bazohen në ekspertizë?
Gordan Georgiev: Shikoni, përshtypja ime është se Ministria e Arsimit që është çelësi për zbatimin e reformave, që i jep taktin se si do të shkojnë këto reforma, si do të implementohen, shpesh këto gjëra nuk trajtohen nga partitë ose janë monedhë për kusuritje në marrëveshje. Pra, të themi partia më e madhe maqedonase, LSDM, VMRO-DPMNE, angazhohet për reforma të mëdha në arsim, dhe ofron një program të këtillë, më pas, pas bisedimeve për koalicionim do t’ia japë një partneri të koalicionit, një ministri që nuk ka një kapacitet të tillë. Ishte e paimagjinueshme në të kaluarën, sidomos në fillim të viteve 90-ta, ministri i arsimit të mos jetë së paku doktor shkencash, në kuptimin të jetë në një nivel, sepse si do të zbatoni reforma në arsim nëse nuk jeni nga ajo fushë, nëse nuk mund të komunikoni në të njëjtin nivel me kolegët e sistemit arsimor. Prandaj mendoj se ekspertiza në Ministrinë e Arsimit, që ekziston, ekzistojnë njerëz në funksionet drejtuese që e dinë punën, por duhet të motivohen, të mobilizohen. Kuptohet taktin politik e jep pushteti përmes ministrisë, ministrit. Por nuk është e parëndësishme se kush është ministër, dhe sa gjithë qeveria dhe kryeministri do ta mbështes në këtë punë.
Klasteri 3 në procesin e bisedimeve i definon reformat që patjetër të bëhen në arsim. Gjithashtu edhe klasteri i parë. Sa ka kapaciteti vendi që t’i përmbush këto standard?
Gordan Georgiev: Ne kemi problem me buxhetin. Buxheti i Ministrisë së Arsimit është i madh, por sa ai arrin te shfrytëzuesit e fundit, nxënësit dhe studentët si dhe kuadri akademik. Tema e ndërlidhjes së klastereve, të asaj që kërkon dhe do të kërkojë BE-ja nga ne, para së gjithash në pjesën e inovacionit, investimeve në shkencë. Nëse nuk gënjehem 0.3 deri më 0.4 për qind janë investimet në shkencë, flasë për buxhetin për shkencë, ndërsa vendet e zhvilluara janë në lartësinë 2-3 për qind. Ky është një dallim i madh në buxhetin vjetor. Po tregohet që bota globale akoma bazohet në dije, dhe jo në çfarëdo dije, por në dije specifike, që është e ndërlidhur me tregun e punës. Tash, këtu, ne patjetër t’i përcjellim trendet botërore, disa janë të mira, disa mbase nuk janë të mira. Por, ne, duhet të jemi në hap dhe gjatë kohës të komunikojmë profesionalisht, qoftë me Komisionin Evropian, etj, që të mund ta shohim se Maqedonia nga duhet të orientohet, që të mund të prodhojë jo vetëm kuadër cilësor, por edhe kuadër që do të mund të gjejnë vend në tregun e punës. Këtu është çelësi, komunikimi i arsimit me sektorin e biznesit. Sepse, në këtë moment, këtë e tregon edhe projekti jonë, këtë e tregojnë edhe të gjitha analizat që i kemi, komunikimi mes arsimit dhe sektorit të biznesit është pothuajse për askund. Në njërën anë kemi arsim që është inert dhe nga i cili ikin studentët dhe kemi sektor biznesi që duket se është i vetëmjaftueshëm, sikur nuk i duhen ky lloj kuadrosh. Mes tjerash, për shkak se nuk kanë informacion për këtë lloj të rrjetëzimit të nevojshëm. Prandaj, është i rëndësishëm komunikimi me sektorin e biznesit, sidomos me sektorin e biznesit që ka nevojë për kuadër profesional të lartë, jo vetëm ata që janë prodhuar jashtë Maqedonisë dhe kthehen këtu, por edhe në Maqedoni, që të identifikohen, të investohet në ta, që të mund të mbindërtohen në rrjedhat ekonomike. Kjo për mua është problem kyç për të ardhmen dhe mendoj ngadalë edhe odat ekonomike, biznesi, sidomos ato që janë të orientuara në eksport, që janë orientuar për jashtë, drejt inovacionit, e kuptojnë këtë lloj të gërshetimit mes arsimit dhe sektorit të biznesit.
Është theksuar vazhdimisht nevoja për reforma. Prej nga të fillohet?
Gordan Georgiev: E thashë edhe në fillim, nuk bëhet fjalë për big-beng, bëhet fjalë që të ulemi në tavolinë gjithë palët, kjo do të thotë të ulen akademia, universitetet shtetërore, universitetet private, ta shohim ku është faji më i madh, nëse mund ta quajmë faj, sepse synimi i tyre për profit, është një punë, por përgjegjësia e tyre shoqërore që të prodhojë kuadër është një tjetër aspekt. Dhe nuk flasë për të gjitha fakultetet private, e dini që ka lloje të fakulteteve ose universiteteve, dhe synimi i tyre është në gjysmë të rrugës mes profitit dhe cilësisë, patjetër të ndalet dhe këtë diskutim patjetër ta bëjmë. Elitat politike frikësohen nga ky diskutim. Pse? Sepse humbin vota potenciale të përkrahësve, sepse bëhet fjalë për shumë të punësuar, shumë njerëz që kanë në sektorin e arsimit. Por, një pjesë e tyre janë kuadër jocilësor, jo vetëm me diploma problematike, por me dije problematike që duhet të bartet, që është më e rëndësishme se diploma, sidomos në këtë botë ku përgjithësisht kemi devalvim të diplomave, kemi shumë produksion të diplomave, çfarëdo, të magjistraturës, diktoraturës, në thelb janë devalvuar në nivel dijeje. Big-beng për mua është të ulemi në tavolinë të gjithë aktorët shoqëror dhe një diskutim i gjatë dhe arritja e një marrëveshjeje. Njerëz, ky është plani për këtë jemi marr vesh, kështu do ta bëjmë reformën. Pajtohemi ose jo. Kaq. Kjo duhet te jetë Bibla dhe Kurani për arsimin e lartë ose përgjithësisht për sistemin arsimor.
Si të harmonizohen programet universitare me tregun e punës. Është theksuar se ka një mospërputhje, një hendek, që gjithnjë po rritet?
Gordan Georgiev: Ka mospërputhshmëri, që është logjike jo vetëm në Maqedoni, për shkak se tregu i punës ndryshon, edhe me teknologjinë edhe me inteligjencën artificiale, ndryshojnë nevojat e tregut të punës më tepër se më herët, më tepër se para viteve 90-ta, kur nuk kishte internet dhe lloj të këtillë komunikimi. Kjo do të thotë patjetër të ekzistojë një trupë që do ta përcjellë këtë. Ky trup duhet të jetë profesional, mbipartiak, që nuk do të ketë ndikim partia, ministri dhe kushdo qoftë si organ drejtues, që do duhej t’i ndjek këto variacione në tregun e punës dhe të mund t’i vlerësojë në një kohë afatshkurtër, them nga dy vite në dhjetë vite, kjo është një kohë afatshkurtër kur i transpononi ato reforma. Të vlerësojë ku janë mungesat, p.sh Sllovenia këtë e bën në mënyrë perfekte. Do ua them një shembull. Sllovenia prodhon 16-17 stomatologë në vit, në nivel diplomimi, Maqedonia ka mbi 200 në vit. Sllovenia vlerëson se aq i duhen për një vit, që të mos ngarkohet tregu. Maqedonia nuk e ka bërë këtë vlerësim dhe vetëm i shtyp diplomat, i krijon stomatologët, të cilët pastaj mbeten të humbur në tregun e punës, hapin ordinance private dhe nuk mund të prodhojnë cilësi. Ky lloj i analizës i rëndësishëm, nëse ne nuk e bëjmë për çdo sektorë, ne nuk do mund ta dimë se ku jemi dhe pse na ikin njerëzit. Para kësaj, nëse do të shohim se ka deficit në disa fusha, dhe ka, atëherë do të motivojmë këtë lloj të programeve studimore dhe jo me çfarëdo çmimi të krijojmë më shumë të diplomuar në një fushë, që në fund nuk mund të gjejnë punë. Por, nëse me vëmendje ndiqet ky lloj i observimit, që mund t’i japë sinjale politikës, liderëve politikë, ku mund të kalibrohen reformat do të ishte shumë e dobishme për të gjithë. Besoj se kjo do të ndodh në të ardhmen, dhe pushteti i ri do të ketë një vetëdije për këtë, sepse i humbim njerëzit. Njerëzit e mirë që largohen nuk kthehen, ata që nuk e kanë atë kualitet mbeten, ndërsa nuk janë të mirë për tregun e punës.
Burimi: BIRC